พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ ฌานสฺสาทวเสนฯ ผีตนฺติ วุทฺธิปตฺตํ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺญาสมฺปตฺติวเสนฯ วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถตํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเค ปติฏฺฐิตวเสนฯ พาหุชญฺญนฺติ พหูหิ ญาตํ ปฏิวิทฺธํ มหาชนาภิสมยวเสนฯ ปุถุภูตนฺติ สพฺพากาเรน ปุถุลภาวปฺปตฺตํฯ กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ, ยตฺตกา วิญฺญุชาติกา เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ, สพฺเพหิ สุฏฺฐุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิราลโยฯ ตฺวญฺหิ ปาปิม อฏฺฐมสตฺตาหโต ปฏฺฐาย ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต’’ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถฯ อชฺช ทานิ ปฏฺฐาย วิคตุสฺสาโห โหหิ, มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถํ วายามํ กโรหีติ วทติฯ

สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชีติ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสฺสชฺชิ ปชหิฯ ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, เตมาสมตฺตเมว ปน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โอสฺสชี’’ติฯ อุสฺสชีติปิ ปาโฐฯ มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปถวีกมฺโปฯ ตทา กิร ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถฯ ภิํสนโกติ ภยชนโกฯ เทวทุนฺทุภิโย จ ผลิํสูติ เทวเภริโย ผลิํสุ, เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติฯ

อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ? โกจิ นาม วเทยฺย ‘‘ภควา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา ‘ปรินิพฺพาตุ, ภนฺเต’ติ อุปทฺทุโต ภเยน อายุสงฺขารํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ, ตสฺโสกาโส มา โหตุ, ภีตสฺส หิ อุทานํ นาม นตฺถีติ ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํฯ กิํ ตํ? กามาวจรกมฺมํฯ น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อญฺญํ โลกิยํ กมฺมํ อตฺถีติ อตุลํฯ กิํ ตํ? มหคฺคตกมฺมํฯ อถ วา กามาวจรํ รูปาวจรํ ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํฯ อปฺปวิปากํ วา ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํฯ

สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ราสิการกํ ปิณฺฑการกนฺติ อตฺโถฯ ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสงฺขารณกํฯ อวสฺสชีติ วิสฺสชฺเชสิฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโตฯ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิโตฯ อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย อภินฺทิฯ อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สญฺชาตํ กิเลสํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ, ภวาภิสงฺขรณฏฺเฐน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต หุตฺวา สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติฯ

อถ วา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโตฯ อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว สมฺภวญฺจฯ ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํฯ อวสฺสชิ มุนีติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.37-38) นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารํ กมฺมํ ‘‘กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. 2.81; อ. นิ. 4.232-233) เอวํ วุตฺเตน กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชิฯ กถํ? อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวํฯ โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต, สมถวเสน สมาหิโตติ เอวํ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย สมถวิปสฺสนาพเลน กวจมิว อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ, อตฺตนิ สมฺภวตฺตา ‘‘อตฺตสมฺภว’’นฺติ ลทฺธนามํ สพฺพกิเลสชาลํ อภินฺทิฯ กิเลสาภาเวน จ กตํ กมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺฐํ นาม โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ ปชหิฯ ปหีนกิเลสสฺส จ ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อภีโตว อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ, อภีตภาวญาปนตฺถญฺจ อุทานํ อุทาเนสีติ เวทิตพฺโพฯ

ยํ มหาวาตาติ เยน สมเยน ยสฺมิํ วา สมเย มหาวาตาฯ วายนฺตีติ อุปกฺเขปกวาตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, เต วายนฺตา สฏฺฐิสหสฺสาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหลํ อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทนฺติ, ตโต อากาเส อุทกํ ภสฺสติ, ตสฺมิํ ภสฺสนฺเต ปถวี ภสฺสติ, ปุน วาโต อตฺตโน พเลน อนฺโตธมฺมกรเณ วิย อุทกํ อาพนฺธิตฺวา คณฺหาติ, ตโต อุทกํ อุคฺคจฺฉติ, ตสฺมิํ อุคฺคจฺฉนฺเต ปถวี อุคฺคจฺฉติฯ

เอวํ อุทกํ กมฺปิตํ ปถวิํ กมฺเปติฯ เอตญฺจ กมฺปนํ ยาวชฺชกาลาปิ โหติเยว, พหุภาเวน ปน โอคจฺฉนุคฺคจฺฉนํ น ปญฺญายติฯ

มหิทฺธิกา มหานุภาวาติ อิชฺฌนสฺส มหนฺตตาย มหิทฺธิกา, อนุภวิตพฺพสฺส มหนฺตตาย มหานุภาวาฯ ปริตฺตาติ ทุพฺพลาฯ อปฺปมาณาติ พลวาฯ โส อิมํ ปถวิํ กมฺเปตีติ โส อิทฺธิํ นิพฺพตฺเตตฺวา สํเวเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลาโน วิย, วีมํสนฺโต วา มหานาคตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย สงฺฆรกฺขิตสามเณโร วิย ปถวิํ กมฺเปติฯ สงฺกมฺเปตีติ สมนฺตโต กมฺเปติฯ สมฺปกมฺเปตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ ปถวิกมฺเปสุ ปฐโม ธาตุโกเปน, ทุติโย อิทฺธานุภาเวน, ตติยจตุตฺถา ปุญฺญเตเชน, ปญฺจโม ญาณเตเชน, ฉฏฺโฐ สาธุการทานวเสน, สตฺตโม การุญฺญสภาเวน, อฏฺฐโม อาโรทเนนฯ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺเต จ ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาสตฺเต ตสฺส ปุญฺญเตเชน ปถวี อกมฺปิตฺถ, อภิสมฺโพธิยํ ญาณเตชาภิหตา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน สาธุการภาวสณฺฐิตา สาธุการํ ททมานา อกมฺปิตฺถ, อายุสงฺขารโอสฺสชฺชเน การุญฺญสภาวสณฺฐิตา จิตฺตสงฺโขภํ อสหมานา อกมฺปิตฺถ, ปรินิพฺพาเน อาโรทนเวคตุนฺนา หุตฺวา อกมฺปิตฺถฯ อยํ ปนตฺโถ ปถวิเทวตาย วเสน เวทิตพฺโพฯ มหาภูตปถวิยา ปเนตํ นตฺถิ อเจตนตฺตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ภูมิจาลวคฺโค สตฺตโมฯ

(8) 3. ยมกวคฺโค

1-2. สทฺธาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[71-72] อฏฺฐมสฺส ปฐเม โน จ สีลวาติ น สีเลสุ ปริปูรการีฯ สมนฺตปาสาทิโกติ สมนฺตโต ปสาทชนโกฯ สพฺพาการปริปูโรติ สพฺเพหิ สมณากาเรหิ สมณธมฺมโกฏฺฐาเสหิ ปริปูโรฯ ทุติเย สนฺตาติ ปจฺจนีกสนฺตตาย สนฺตาฯ วิโมกฺขาติ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา จ วิโมกฺขาฯ

3-9. มรณสฺสติสุตฺตทฺวยาทิวณฺณนา

[73-79] ตติเย ภาเวถ โนติ ภาเวถ นุฯ สาสนนฺติ อนุสิฏฺฐิฯ อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตผลตฺถายฯ จตุตฺเถ ปติหิตายาติ ปฏิปนฺนายฯ โส มมสฺส อนฺตราโยติ โส มม ชีวิตนฺตราโยปิ, ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กโรนฺตสฺส สคฺคนฺตราโยปิ มคฺคนฺตราโยปิ อสฺสฯ สตฺถกา วา เม วาตาติ สตฺถํ วิย องฺคมงฺคานิ กนฺตนฺตีติ สตฺถกาฯ ปญฺจมาทีนิ วุตฺตนยาเนวฯ นวเม สํสคฺคารามตาติ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค อารามตาฯ

10. กุสีตารมฺภวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[80] ทสเม กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ ปติฏฺฐา, โกสชฺชการณานีติ อตฺโถฯ กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กตฺตพฺพํ โหติฯ น วีริยํ อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วีริยํ นารภติฯ อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาฯ อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมตฺถายฯ อสจฺฉิกตสฺสาติ ตเทว อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถายฯ อิทํ ปฐมนฺติ อิทํ ‘‘หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ เอวํ โอสีทนํ ปฐมํ กุสีตวตฺถุฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มาสาจิตกํ มญฺเญติ เอตฺถ ปน มาสาจิตํ นาม ตินฺตมาโสฯ ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโย ฯ คิลานา วุฏฺฐิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺฐิโต โหติฯ อารมฺภวตฺถูนีติ วีริยการณานิฯ เตสมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ยมกวคฺโค อฏฺฐโมฯ